zwyczaj odwiedzania domów, w których są małe dzieci, w okresie od pierwszej niedzieli adwentu do świąt Bożego Narodzenia przez grupy trzy-, czteroosobowe dziewczyn i chłopaków przebranych za gwiozdory i gwiozdki, często towarzyszy im też diabeł
gwiozdór
chłopak przebrany za gwiozdora
lola
długi kij, atrybut gwiozdora
murzyć
brudzić sadzą
murzyńce
sadza
rózga
gałązka z suchej brzeziny służąca do straszenia, dawniej też bicia, atrybut gwiozdki
skouki bez widołki
przeskakiwanie przez widły przebranego diabła, jedno z zadań dzieci podczas wizyty gwiozdorów
srucić
dosł. zrzucić, tu sprezentować
ZWYCZAJE NA WIELGI POST I WIELKANOC
Baba
nazwa taczki, z którą biegną chłopcy z Wielkiego Końca
baźki
kotki wierzbowe lub szyszki
bobki
odchody królika, zająca itp. (mające kształt drobnych kulek)
boble, bobelki
odchody mające kształt drobnych kulek, małych wałeczków
bumce
cukierki
chodzynie z nowym lotkiym
zwyczaj odwiedzania przez dzieci z nowym lotkiem krewnych i znajomych w czwartą niedzielę Wielkiego Postu. Zwyczaj zwiastuje nadejście wiosny
dyńgus
śmingus dyngus
Dziod
nazwa taczki, z którą biegną chłopcy z Małego Końca
futanie
wygwizdywanie godzin na specjalnym gwizdku przez stróża nocnego
gichać się
polewać się
gniozdo
gniazdo, tu: rodzaj gniazda robionego, by zając miał gdzie zostawić podarki w wielki czwartek
hazaj
zając
kanoldy
cukierki, karmelki
klekuot
drewniana kołatka, w Wielki Piątek i Wielką Sobotę zastępowała w liturgii kościelnej bicie dzwonów
kłozioł
łeb kozy zrobiona z ćwikły (buraka pastewnego), stawiana w podkoziołek na beczce, przy kapeli
ksiyżyc/słóńce
ozdoba z papieru zawieszana na czubku nowego lotka
lotanie z klekuotami
zwyczaj polegający na bieganiu w porze bicia dzwonów na Anioł Pański w Wielki Piątek i Wielka Sobotę z drewnianymi kołatkami
łupiny cebuli
łuski cebuli
miysopusty
wtorek przed środą popielcową
nowe lotko
czubek sosny przystrojony żółtym słoneczkiem (księżycem) kolorowymi wstążkami z krepy
oglóndować
ogląnać
palmo
gałązka wierzbowa święcona w Palmową Niedzielę
podkoziołek
zabawa w mięsopusty
sikodko
sikawka
stużki z bibuły
wstążki z krepy
ścinanie skrzypka
zwyczaj na zakończenie zabawy podkoziołek
świyncynie zbóż
zwyczaj święcenia po Wielkanocy zasiewów zbóż
tóńce na wysojki uowies i na wysojki lyn
tańce tańczone na podkoziołku
tunkać, utunkać
umoczyć, zmoczyć doszczętnie, skapać się
unorać
zmoczyć się, umoczyć się przez wejście czy wpadnięcie do kałuży, wody itp.
zamowianie bez dziewuchy
zamawianie przez panny na zabawie w mięsopusty - w podkoziołek
ZOLYTY I WESELE
borne dny
dni, w które kawaler chodził do panny (przede wszystkim czwartek i niedziela, ewentualnie sobota i wtorek)
drużba
przyjaciel pary młodej (stanu wolnego) towarzyszący im w czasie wesela
drużbinia (drużbina)
przyjaciółka pary młodej (stanu wolnego) towarzysząca im podczas wesela
dziewuchy do pómocy
dziewczyny, które pomagają w obsłudze gości podczas wesela
faktorować
swatać
faktur
swat
jubel
1. zabawa; 2. bałagan
krewiństwo
pokrewieństwo, powinowactwo
kwakry
starzy kawalerowie
młodo
niezamężna młoda dziewczyna na weselu
młody
niezamężny młody chłopak na weselu
muskać sie
poprawiać fryzurę, makijaż, ubranie
ohajtać sie
ożenić się, wyjść za mąż
potarzynia (potarzyniou) także ogón
poprawiny po weselu
przepiyrkować
szczebiotać, prawić sobie komplementy
pulteram (polterabend)
zwyczaj tłuczenia szkła na szczęście dla młodej pary w przeddzień ich ślubu
rumbel
zabawa taneczna, która odbywa się w pomieszczeniu
smówiny (zmówiny)
spotkanie przyszłych teściów w sprawie wesela
stóżki duo kopki
wstążki, na które wiązano kopke
taniec do przychodnich (westfaloków)
taniec dla tzw. gości spoza okna albo dla westfaloków (wyjeżdżających do pracy do Westfalii), czyli osób, które przychodzą podglądać bawiących się na weselu
zolyty
zaloty
zrynkowiny
zaręczyny
UBIÓR LUDOWY (I NIE ABY JYNO)
banda (bandka)
pięknie zdobiony haftem pas płócienny lub tiulowy, służący do wiązania kopek i fartuchów
bouba
1. wysoka, futrzana czapka noszona przez mężczyzn zimą; 2. czapka
chustka do rynki
chusteczka pełniąca funkcje ozdobne, element stroju
ciap
stary, zniszczony but
cwyter
sweter
dyrdun
długi spódnik, często określenie zbyt długiego spódnika lub sukienki
fartuch całkowity
fartuszek dla dziewczynek, rodzaj bezrękawnika z falbankami na ramionach, zapinany z tyłu na guziki, chroniący całą sukienkę
gatki pierun trzas
damskie majtki, tzw. nożyce
hulcie
bardzo duże buty w całości z drewna
jaczka
sweterek, bluzeczka
jupa
1. rodzaj krótkiego ciepłego płaszcza, z kołnierzem typu rewers, przeważnie dwurzędowy, na guziki; 2. kurtka, płaszcz (współcześnie)
kabout
damski kaftan zakładany na sznurówkę
kabout plisiewy (pliszewy)
kabout zimowy, watowany, wykonany z pluszu lub grubego aksamitu, długi co najmniej do połowy uda, rozszerzający sie ku dołowi
kaboutek (kabatek)
damska, biała, ozdobna koszula płócienna zakładana na spódniczek
kabza, kiesiń
kieszeń
kapalusz
kapelusz filcowy, nakrycie głowy mężczyzn; w Bukówcu noszono kapelusze czarne z zieloną wstążką
kiszka
płócienny wałek o średnicy 4 – 5 cm wypchany skrawkami materiału, watoliną lub starymi ubraniami, przyszyty na dole całej sznurówki
kopka
biały, elegancki czepek tiulowy noszony przez panny i mężatki
kórole
korale, zawsze w kolorze czerwonym. Mogły być kamienne, drewniane, ceramiczne lub naturalne
krouza
rodzaj ozdobnego, haftowanego kołnierzyka zapinanego z przodu na guzik
tradycyjne uczesanie włosów z warkoczami upiętymi z tyłu głowy w kształcie cyfry osiem
pantofle
chodaki na drewnianym spodzie z pełnymi palcami
piekielnica
czerwony spódnik wykończony czarnym haftem, noszony bezpośrednio na spódniczek
pieruny
buty na drewnianej podeszwie, ze skórzaną cholewą zakrywającą kostkę. Noszone do pracy, a przez dzieci do szkoły
póńczochy
pończochy sięgające z reguły przed kolana, podtrzymywane podwiązką z okrągłej gumy lub śtrympkiem
spódniki
spódnice, noszono zwykle trzy: czerwóny, bioły i wiyszkni
spódnik bioły
biała halka z reguły z płótna, którą zakładano pod spódnik wiyszkni
spódnik wiyszkni
spódnica, którą zakładano na wierzch wszystkich halek w regionalnym stroju
spódniczek
halka na ramiączkach noszona pod kabotek i piekielnicę
stóżka
wstążka upięta w kokardę z długimi końcówkami, przypinana z tyłu do kóroli
sukiynka
sukienka za kolana noszona przez dziewczynki w wieku 9 – 14 lat
szajkiyt
żakiet, marynarka
sznurowane buyty (warszaskie)
sznurowane buty damskie na 4-5-centymetrowym obcasie, wysokie do połowy łydki
sznurówka
rodzaj dopasowanej kamizelki noszonej na biały kaboutek, wykonanej z aksamitu i obszytej ozdobnymi, białymi taśmami
westka
niedługa kamizelka męska, przeważnie ze stójką, zapinana na guziki, koniecznie z kieszonką na zegarek
wysokie (dugie) buyty
skórzane, czarne buty typu oficerki z wysoką cholewą, noszone przez mężczyzn
wyzołek z chustki
chustka do rynki związana tak, by u dołu utworzyć rodzaj małej kieszonki na pieniążek
MUZYKA I TÓNY
akordión
akordeon
bandónia (bandóniou)
bandoneon, rodzaj harmonii ręcznej
bez noge
taniec wirowy tańczony w miejscu (bez obracania kołem), w którym pary przestępując z nogi na nogę obracają się raz w prawo, raz w lewo, akcentując zmianę kierunku przytupem
bónk
bąk, spirala basowa, burdonowa, w niej znajduje się stroik basowy (burdonowy) - wykonany z gałązki czarnego bzu
bymbyn
1. bęben; 2. perkusja
chłopski wiwat
wiwat tańczony tylko przez mężczyzn, którzy trzymają się za ramiona i wykonując charakterystyczne kroki (z hupsaniem), wirują w koło raz w lewo, raz w prawo
dudy
instrument dęty drewniany znany w różnych odmianach na całym świecie. W Wielkopolsce występuje jako instrument ludowy: dudy wielkopolskie
dudziourze
kapela dudziarska. Klasyczna kapela dudziarska była dwuosobowa: dudziarz i skrzypek
dyjmka
rodzaj dmuchawy poruszanej ręką dudziarza, tłoczącej powietrze do miecha
dylać
tańczyć
fidlać
słabo grać na instrumencie
gołómbek
dwuczęściowy taniec figurowy w metrum 2/4, tańczony w parach po kole
groucze
muzycy, członkowie kapeli ludowej czy innej orkiestry grającej na weselu lub zabawie
grzebiń
jako instrument: grzebień owijano celofanem i grano dmuchając z jednej strony grzebienia
hupsać
1. podskakiwać, uginać się i wznosić w tańcu; 2. podrzucać dziecko na kolanach
kawołek
1. jedna melodia grana przez muzykantów do jednego tańca; 2. melodia, piosenka, utwór muzyczny
krzykać
wydawać charakterystyczne okrzyki w tańcu, również po zaśpiewaniu przyśpiewki, pokrzykiwać
lewo
taniec wirowy – polka lub walczyk tańczony w drugim kierunku wirowania, czyli koło obraca się w lewo i pary wirują w lewo
luter
pary ustawione po kole, taniec składający się z trzech części
mazanki
trzystrunowe skrzypce żłobione z jednego kawałka drewna lipowego
mietlorz
taniec rozpoczyna mężczyzna wychodzący na środek z miotłą, rozgania na dwie strony mężczyzn i kobiety, nie pozwalając im się do siebie zbliżyć, kiedy zmienia się grana melodia, mietlorz rzuca miotłę, tancerze łączą się w pary
migać sie
tańczyć ładnie z wdziękiem, polotem, inwencją
pisany
taniec figurowy w metrum 4/4, dwuczęściowy, w którym tancerze trzymając się na krzyż za plecami, zewnętrzną nogą kreślą charakterystyczne trójkąty, czyli piszą
piszczołka
fujarka z wierzbiny
piyrdka (piyrda)
piszczałka zrobiona ze źdźbła zielonego żyta
prawo
taniec wirowy – polka lub walczyk tańczony w pierwszym kierunku wirowania, czyli koło obraca się w prawo i pary wirują w prawo
przebiyrka
piszczałka melodyczna siedmiootworowa wykonana z drewna owocowego, na której dudziarz wygrywał melodię (oburącz)
przewijany
taniec po kole, w metrum ¾, w którym tancerki kolejno tańczą z wszystkimi partnerami
przodek
taniec zaczyna jedna para, po wcześniejszym zamówieniu go u kapeli i odśpiewaniu przez partnera przyśpiewki. Tancerz obraca się prawie w miejscu, a tancerka drobnymi krokami walczyka obiega partnera
sieszyńki (siyszyńki)
instrument nieco podobny z budowy do dud, jednak o wiele prostszy w budowie i grze
skrzydło
fortepian
skrzypce podwiózane
skrzypce, których szyjka jest przewiązywana o kwintę, tak by można je było dostroić do wysokiego brzmienia dud
szewc
dwuczęściowy taniec figurowy, tańczony parami po obwodzie koła
tanecznik / tanecznica duobry / kiepski
tancerz /tancerka dobry/słaby
tańcować po dudach
tańczyć przy dźwiękach kapeli dudziarskiej
w koło sie kryńć
taniec zabawa ze śpiewem, tancerze wykonują to o czym śpiewają: W koło sie kryńć, gupi nie bóńdź, puóć kawołek dali abo tu stóń”. Taniec z przyśpiewką
walcerek
dość szybki walczyk ludowy charakterystyczny dla Wielkopolski
wiwat
uroczysty taniec - rozpoczyna jedna para, zamawiając go u kapeli. Następnie trzymając się pod ramię, tańczą w środku koła utworzonego przez pozostałych tancerzy, obracającego się raz w jedną raz w drugą stronę
wprowod
uroczysty marsz, który dudziarze grali przede wszystkim gdy prowadzili parę młodą z kościoła do domu
wspak (na wspak, wspaczka)
taniec wirowy – polka lub walczyk, tańczony w trzecim i czwartym kierunku wirowania czyli: koło obraca się w prawo, a pary wirują w lewo bądź: koło obraca się w lewo, a pary wirują w prawo
wyprowod
uroczysty marsz grany na odchodne gościom weselnym, lub też wyprowadzający tzw. poloneza po pierwszym dniu wesela
zamówić kawołek
zapłacić orkiestrze za utwór, który mają zagrać
zolo
okrzyk oznaczający zmianę kierunku kręcenia się koła utworzonego przez tancerzy
